दुर्वा (Cynodon dactylon): आयुर्वेद आणि आधुनिक उपयोग

सारांश

दुर्वा (Cynodon dactylon), ज्याला सामान्यतः बहामाई गवत किंवा हरळी गवत म्हणून ओळखले जाते, आयुर्वेद आणि आधुनिक औषधशास्त्रात महत्त्वाचे स्थान राखते. आयुर्वेदात त्याला रक्तस्तंभक, शीतल आणि दाहशामक गुणधर्म असलेले मानले जाते, तर आधुनिक संशोधनाने त्याचे प्रतिजैविक, अँटिऑक्सिडंट, मधुमेहविरोधी आणि यकृतसंवर्धक प्रभाव सिद्ध केले आहेत. या लेखात दुर्वाचे आयुर्वेदिक महत्त्व, त्याचे रासायनिक घटक आणि आधुनिक औषधीय मूल्यांचा सखोल अभ्यास केला आहे.

परिचय

दुर्वा (Cynodon dactylon) ही Poaceae कुलातील एक बहुवर्षीय गवत प्रजाती आहे, जी आयुर्वेदात विशेष महत्त्वाची मानली जाते. धार्मिक दृष्टिकोनातूनही हे पवित्र मानले जाते आणि गणपती पूजेमध्ये त्याचा समावेश केला जातो. आयुर्वेदात दुर्वा ही शीतल (शीतकारी), स्तंभन (संकोचक) आणि रक्तस्तंभक (रक्तस्तंभन करणारी) मानली जाते. आधुनिक विज्ञानाने या गुणधर्मांचे समर्थन केले आहे आणि त्यातील जैवसक्रिय घटक ओळखले आहेत.

आयुर्वेदातील दुर्वाचे महत्त्व

रस, गुण, वीर्य, विपाक

• रस (चव): मधुर (गोड), कषाय (आंबटसर)
• गुण (गुणधर्म): लघु (हलके), रुक्ष (कोरडे)
• वीर्य (प्रभाव): शीत (थंड)
• विपाक (पचनानंतरचा परिणाम): मधुर (गोड)

आयुर्वेदातील औषधी उपयोग

1. रक्तपित्त (रक्तस्राव विकार): रक्तस्तंभन आणि शीतल प्रभावामुळे नाकातून रक्तस्राव आणि अतिरक्तस्त्रावासाठी उपयोगी.
2. पित्त प्रकुपित विकार (अॅसिडिटी व जळजळ): पित्तशामक गुणधर्मामुळे अॅसिडिटी आणि शरीरातील दाह कमी करण्यास मदत होते.
3. व्रणरोपण (घाव भरून येण्यासाठी): जखमा, भाजणे आणि अल्सरवर बाहेरून लावण्यास उपयुक्त.
4. मूत्रकृच्छ्र (लघवीचे त्रास): मूत्रवर्धक (diuretic) म्हणून मूत्रसंस्थेसाठी फायदेशीर.
5. ज्वर (ताप): तापामध्ये प्रतिजैविक आणि प्रतिजैव गुणधर्मांमुळे उपयोग होतो.

जैवरासायनिक घटक

आधुनिक संशोधनानुसार दुर्वामध्ये खालील जैवसक्रिय घटक आढळतात:

• फ्लॅव्होनॉईड्स: अपिजेनिन, ल्यूटिओलिन – अँटिऑक्सिडंट आणि दाहशामक प्रभावासाठी ओळखले जातात.
• अल्कलॉईड्स: प्रतिजैविक आणि रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवणारे घटक.
• ग्लायकोसाइड्स: मधुमेहविरोधी आणि यकृतसंवर्धक प्रभाव असलेले घटक.
• टॅनिन्स: संकोचक गुणधर्मामुळे जखमा भरून येण्यास मदत करतात.
• अत्यावश्यक तेल: टर्पेन्स, जे प्रतिजैविक आणि दाहशामक असतात.

आधुनिक औषधीय गुणधर्म

1. रक्तस्तंभक आणि व्रणरोपक प्रभाव:
   • रक्तस्तंभन गुणधर्मामुळे रक्तस्राव नियंत्रण आणि ऊतक पुनरुत्पादनास मदत होते.
2. प्रतिजैविक आणि प्रतिव्हायरल गुणधर्म:
   • Staphylococcus aureus, E. coli, आणि हर्पिस विषाणू विरोधात प्रभावी.
3. अँटिऑक्सिडंट आणि यकृतसंवर्धक प्रभाव:
   • मुक्त रॅडिकल्स कमी करून यकृताचे रक्षण करते.
4. मधुमेहविरोधी प्रभाव:
   • रक्तातील साखर नियंत्रित ठेवण्यास मदत करते.
5. दाहशामक आणि वेदनाशामक प्रभाव:
   • संधिवात आणि त्वचाविकारांवर उपयुक्त.
6. रोगप्रतिकारशक्ती वाढवणारे प्रभाव:
   • मॅक्रोफेज आणि टी-सेल्सचे कार्य वाढवते.

औषधी उपयोग आणि मात्रा

• ताजा रस (स्वरसं): १०-२० मिली प्रतिदिन मध किंवा पाण्यासोबत.
• चूर्ण: ३-५ ग्रॅम प्रतिदिन.
• दूर्वा कल्प: 3-5 ग्रॅम दूध व पाण्यासोबत 
• बाह्य उपयोग: लेप किंवा काढा जखमा आणि त्वचाविकारांवर लावण्यासाठी.
• काढा (क्वाथ): मूत्रविकार आणि तापासाठी उपयुक्त.

निष्कर्ष

दुर्वा (Cynodon dactylon) ही अत्यंत उपयुक्त औषधी वनस्पती असून आयुर्वेद आणि आधुनिक औषधशास्त्रात तिचे महत्त्व अधोरेखित केले गेले आहे. तिचे रक्तस्तंभक, दाहशामक, अँटिऑक्सिडंट आणि प्रतिजैविक गुणधर्म आरोग्य व्यवस्थेसाठी अत्यंत लाभदायक आहेत. अधिक वैज्ञानिक संशोधनाद्वारे तिच्या संपूर्ण औषधीय क्षमता पुढे आणल्या जाऊ शकतात.

संदर्भ

1. चरक संहिता, सुश्रुत संहिता - आयुर्वेदिक ग्रंथ.
2. सिंह, आर. इत्यादी (२०१२). Cynodon dactylon चे औषधीय गुणधर्म: पुनरावलोकन. जर्नल ऑफ मेडिसिनल प्लांट्स रिसर्च.
3. प्रकाश, ओ. इत्यादी (२०१८). Cynodon dactylon चे चयापचय विकारांवरील उपचारात्मक परिणाम. इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ आयुर्वेद रिसर्च.
4. शर्मा, पी. इत्यादी (२०२०). Cynodon dactylon चे अँटिऑक्सिडंट आणि यकृतसंवर्धक प्रभाव. जर्नल ऑफ एथ्नोफार्माकोलॉजी.